W praktyce windykowania wierzytelności dochodzi do przypadków wytaczania procesów przez dłużników przeciwko wierzycielom, w których dłużnicy jako powodowie podstawę swoich roszczeń uznają zachowania wierzycieli, w których upatrują naruszenia swych dóbr osobistych. W praktyce sądowej utrwalił się pogląd, zgodnie z którym samo w sobie podejmowanie czynności zmierzających do uzyskania przez wierzyciela zaspokojenia należności nie jest działaniem bezprawnym, jednakże gdy wiąże się z nękaniem lub zastraszaniem dłużnika, musi zostać ocenione jako zawinione naruszenie jego miru domowego i prywatności.
Materialnoprawne podstawy prawne
Materialnoprawną podstawę prawną na której dłużnicy jako powodowie opierają swoje roszczenie jest art. 23 kodeksu cywilnego (dalej ‘’k.c.’’) w związku z art. 448 k.c. Dobra osobiste to powszechnie uznawane przez społeczeństwo prawnie chronione dobra o charakterze niemajątkowym. Katalog tychże dóbr jest otwarty, w przywołanym art. 23 k.c. zawarto ich przykładowe wyliczenie. Zgodnie z tymże przepisem są to w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Dobra te znajdują się pod ochroną prawa cywilnego. Jeśli dojdzie do naruszenia któregokolwiek z nich w myśl art. 448 k.c. sąd może przyznać odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.
Przesłankami ochrony dóbr osobistych, które muszą być spełnione łącznie, są: 1) istnienie dobra osobistego, 2) zagrożenie lub naruszenie tego dobra, 3) bezprawność zagrożenia lub naruszenia. Pierwsze dwie przesłanki musi udowodnić powód dochodzący ochrony; pozwany może bronić się, wykazując, że nie działał bezprawnie.
Przy ocenie, czy doszło do naruszenia dobra osobistego decydujące znaczenie ma nie subiektywne odczucie osoby, jej stan psychiczny, ale to jaką reakcję wywołało naruszenie w społeczeństwie. Odwoływać zatem należy się do obiektywnej reakcji w kontekście całokształtu okoliczności sprawy.
Pogląd w praktyce sądowej
W praktyce sądowej utrwalił się pogląd, iż podejmowanie przez wierzyciela działań w stosunku do dłużnika samo w sobie nie stanowi naruszenia jego dóbr osobistych, jeżeli ma charakter celowy i adekwatny do okoliczności. Jednakże, jeżeli wierzyciel posuwa się do działań nadmiernych, zastraszania dłużnika, nękania go lub nieuprawnionego wywierania u niego wrażenia, że niezaspokojenie należności pociągnie za sobą skutki finansowe wykraczające poza to, co przewiduje prawo, to takie działanie stanowić może naruszenie dóbr osobistych dłużnika i ma charakter bezprawny. Przykładowo w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 11.10.2021 r., sygn. akt V ACa 501/21 wskazano iż „Domaganie się przez wierzyciela zapłaty długu przez dłużnika co do zasady nie jest sprzeczne z prawem ani z zasadami współżycia społecznego. Prawo nie limituje ilości wezwań do zapłaty długu ani ilości prób ugodowego załatwienia sporu. Nie sposób przyjąć, że wykonując do powoda jako organu spółki telefony i pisząc smsy wzywające do zapłaty długu przez (…) spółkę z o.o., pozwana naruszyła godność powoda bądź jego wolność rozumianą jako stan wolny od obaw i strachu.” W wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z 27.04.2022 r., sygn. akt VIII GC 38/22, stwierdzono iż „[…] nie można zgodzić się z powodem, aby działania pozwanego polegające wyłącznie wysyłanie do niego pism drogą pocztową traktować jako naruszenie dóbr osobistych. Należy wskazać, że pozwany jest podmiotem, który zajmuje się profesjonalnie odzyskiwaniem należności, zaś nie każde podjęte przez pozwanego działanie zmierzające do odzyskania długu stanowi automatycznie bezprawne naruszenie dóbr osobistych powoda. […] Słusznie wskazuje się w orzecznictwie, że „nękającą windykację” definiuje się jako działania nadmierne, nakierowane na zastraszenie dłużnika i wywierające silną presję psychiczną, zakłócające spokój, zmierzające do wywołania u dłużnika uzasadnionej obawy o mir domowy, realizowane w oparciu o zasadę „cel uświęca środki”.”
Praktyka sądowa wskazuje na przykładowe działania wierzycieli które naruszają dobra osobiste dłużników. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 kwietnia 2014 r., VI ACa 806/13, wskazano iż: „zarówno działania podejmowane przez pozwane (…) jak i (…) miały charakter bezprawny i zawiniony. Nie można zdaniem Sądu Apelacyjnego inaczej ocenić wysyłanych do powódki pism, w których wskazuje się na wysokość kosztów sądowych i egzekucyjnych, co miało na celu zastraszenie powódki, że jeżeli nie spełni żądania zawartego w listach będzie ponosiła te koszty. Taki sam charakter miały pisma zakopertowane w kopertach z nadrukami sugerującymi, że powódka nie spłaca długów, czy nękanie powódki telefonami już po zapadnięciu prawomocnego wyroku oddalającego powództwo.” W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 października 2018 r., I ACa 387/18, LEX nr 2583324: „Nękającą windykację” definiuje się jako działania nadmierne, nakierowane na zastraszenie dłużnika i wywierające silną presję psychiczną, zakłócające spokój, zmierzające do wywołania u dłużnika uzasadnionej obawy o mir domowy, realizowane w oparciu o zasadę „cel uświęca środki”. (…) O przekroczeniu przez wierzyciela granic dozwolonych prawem działań w celu zaspokojenia należności świadczą (…) kierowane do kontrahenta informacje o potrzebie pobrania od niego próbek pisma do ekspertyzy grafologicznej, czy o konieczności przeprowadzenia „lustracji” jego mieszkania, ujawnienie informacji o zadłużeniu osobom trzecim, podejmowanie czynności windykacyjnych w porze nocnej albo w dniach wolnych od pracy”.
Praktyka sądowa
Praktyka sądowa wskazuje na możliwość uznania naruszenia dóbr osobistych dłużnika, w przypadku gdy działania wierzyciela wykraczają poza rzeczową i celową aktywność zmierzającą do uzyskania zaspokojenia należności w granicach prawa. Pomimo faktu, że dochodzenie i egzekwowanie roszczeń nie jest działaniem bezprawnym, to jednak przekroczenie jego rozsądnych granic musi zostać ocenione jako wadliwe a w konsekwencji narazić wierzyciela na sankcję przegrania procesu o naruszenie dóbr osobistych dłużnika ze wszystkimi tego konsekwencjami. Katalog rozsądnych działań windykacyjnych wierzyciela nie jest nigdzie zdefiniowany, podlega każdorazowo ocenie sądu rozpoznającego daną sprawę. Przykłady skatalogowania dopuszczalnych działań windykacyjnych podejmowanych przez wierzycieli wobec dłużników podejmowane są przez profesjonalne podmioty zajmujące się m. in. windykowaniem wierzytelności. Tytułem przykładu wskazać można Zasady Dobrych Praktyk przyjmowane i cyklicznie aktualizowane przez przedsiębiorstwa zrzeszone w Związku Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce. W dokumencie tym przyjęto m. in. zasady dobrych praktyk zarządzania wierzytelnościami, które nałożone zostały na członków Związku. Analiza wskazanych w tym dokumencie dopuszczalnych praktyk windykacyjnych jak i obserwacja praktyki sądowej pozwalają na stwierdzenie, że przestrzeganie przez wierzycieli tych zasad w relacjach z dłużnikami pozwoli na uniknięcie ryzyka przegrania spraw o naruszenie dóbr osobistych dłużników w związku z prowadzonymi działaniami windykacyjnymi.
Autor: radca prawny Radosław Kuźniak
Kancelaria Prawna WEC Kuźniak i Wspólnicy
