Rozpoczynając analizę wskazanego zagadnienia warto przybliżyć istotę piramid finansowych, czyli systemu konsorcyjnego (argentyńskiego). Twórcą współczesnych piramid finansowych jest Amerykanin Ch. Ponzi. Jego przedsiębiorstwo osiągało dochód nie z inwestycji czy produkcji, lecz z zasobów finansowych nowych „inwestorów”. Zanim doszło do skazania Ch.Ponziego zdążył on narazić na znaczne szkody finansowe kilkadziesiąt tysięcy osób.[1] Tego rodzaju praktyki pojawiły się w Polsce w latach 90. ubiegłego wieku. W tamtych latach głośno było między innym o takich sprawach jak Galicyjski Trust Kapitałowo-Inwestycyjny Stanisława Kotarby[2], czy Bezpieczna Kasa Oszczędności Lecha Grobelnego.[3]
System argeńtyński
System argentyński objawia się w formie działalności przedsiębiorców, którzy koncentrują grupy klientów w zamiarze nabywania poszczególnych towarów (w szczególności samochodów) lub udzielają pożyczek pieniężnych. Cała struktura polega na jego finansowaniu poprzez wpłaty pieniężne dokonywane przez członków grupy, które oprócz zasilania środkami pieniężnymi określonych zakupów na rzecz członków grupy, obejmują również opłaty wstępne i koszty administracyjne, jak również finansowanie własnego zakupu konsumenta. Przydział produktu lub pożyczki następuję najczęściej po kilku latach i odbywa się w drodze losowania lub licytacji. Konkurs ofert wygrywa osoba, która zadeklaruje spłatę jak największej ilości rat. Ogólna idea omawianego systemu polega więc na finansowaniu pożyczek (innych produktów) przez samych konsumentów, a zanim otrzymają oni oczekiwany produkt czy usługę, muszą je wcześniej zacząć spłacać.
Nadużycia stosowane przez przedsiębiorców działających formie piramidy finansowej polegały najczęściej na: wprowadzaniu w błąd co do istoty umowy (np. brak identyfikacji organizującego praktyki, istoty umowy, czy terminu w jakim osoba biorąca udział w systemie otrzyma pożyczkę), działalności niezgodnej z obowiązującym prawem, w szczególności ustawą o kredycie konsumenckim, przepisami prawa bankowego i kodeksu cywilnego.[4] Problematyczna pozostawała też kwestia wycofania się klienta z kontraktu. Najczęściej było to możliwe dopiero po rozliczeniu funkcjonowania całej grupy, do której konsument został przyporządkowany (co mogło trwać nawet kilka lat). Dodatkowo przy ostatecznym rozliczeniu firma często potrącała klientowi opłatę przygotowawczą oraz obciążała go karą umowną.
Patologie systemu argentyńskiego
Patologie systemu argentyńskiego są szczególnie widoczne w ramach pożyczek zaciąganych przez konsumentów. Z uwagi na znaczne nadużycia finansowe i dużą liczbę poszkodowanych osób, ustawodawca zakazał prowadzenia działalności w formie systemu argentyńskiego implementując zarazem dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/29/WE[5] dotyczącą nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych wobec konsumentów na rynku wewnętrznym. Delegalizacja systemu konsorcyjnego została pierwotnie uregulowana w art. 3 ust. 2 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (dalej u.z.n.k)[6], a następnie została przeniesiona do ustawy
o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (art. 10 u.p.n.p.r.)[7].
Podjęte przez prawodawcę działania były związane ze szczególnym zagrożeniem interesów konsumentów usług finansowych płynących z takiej działalności, a zatem konieczne stało się uregulowanie tej materii w akcie, który taką ochronę zapewni.[8] Dokonując analizy art. 10 u.n.p.r. należy zauważyć, że w polskim prawie zakaz ten dotyczy organizowania i prowadzenia takiej działalności z udziałem konsumentów, jednakże poza jej zakresem pozostają konsorcja tworzone z udziałem innych podmiotów.
Ustawowy zakaz prowadzenia działalności
Ustawowemu zakazowi podlega zarówno prowadzenie działalności w systemie argentyńskim jak i jej organizowanie. Odpowiedzialność cywilna przedsiębiorcy uregulowana w ustawie o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym związaną z prowadzeniem działalności w systemie konsorcyjnym realizuję funkcję kompensacyjną (roszczenie o usunięcie skutków praktyki, naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w tym żądanie unieważnienia umowy), prewencyjną (żądanie zaniechanie praktyki) oraz represyjną (żądanie złożenia oświadczenia o określonej treści i formie, zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny). Regulacja ta ma na celu ochronę indywidualnego interesu konsumentów, poprzez przyznanie legitymacji do wystąpienia z roszczeniami określonymi w art. 12 ust 1 pkt 1-5 u.p.n.p.r. każdemu, w stosunku do kogo omawiana praktyka była stosowana. Ponadto, w przypadku stosowania nieuczciwej praktyki rynkowej polegającej na prowadzeniu działalności w systemie argentyńskim, konsument może wystąpić z innymi roszczeniami na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.[9] W przypadku kiedy konsumentów, których interes został zagrożony lub naruszony jest co najmniej 10, mogą oni także wystąpić z powództwem zbiorowym (art. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym).[10] Należy pamiętać, że z roszczeniami o zaniechanie praktyki, złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia o określonej treści i formie, a także zasądzenia odpowiedniej kwoty na określony cel społeczny mogą także wystąpić Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Finansowy, krajowa lub regionalna organizacja, której statutowym celem jest ochrona konsumentów oraz powiatowy (miejski) Rzecznik Konsumentów (art. 12 ust 2 u.p.n.p.r.). Charakter represyjny i prewencyjny pełni również art. 16 u.o.p.n.p.r., który sankcjonuje występek w postaci zarządzania mieniem grupy z udziałem konsumentów, w celu finansowania zakupu w systemie argentyńskim oraz polegający na organizowaniu grupy z udziałem konsumentów i jest zagrożony karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5, a jeżeli wartość zgromadzonego mienia jest wielka, karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
Pomimo wejścia w życie nowych regulacji zagrożenie nadal pozostaje aktualne. Podmioty działające w formie systemu konsorcyjnego nadal istnieją, wykorzystując jedynie zmienione warunki umów, aby formalnie nie naruszać prawa. Do wejścia w życie ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim[11] instytucje finansowe wykorzystywały luki w poprzednio obowiązującej regulacji, która pozwala na pobranie opłaty przygotowawczej za rozpatrzenie wniosku kredytowego oraz przygotowanie i zawarcie samej umowy (art. 11 ust. 5 ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim[12]). Firmy oferowały konsumentom pożyczki na duże kwoty, sugerując jednocześnie łatwą dostępność i niskie wymogi formalne. Klienci często decydowali się na podpisanie dokumentów, bez dokładnego zapoznania się z ich treścią, wpłacając opłatę przygotowawczą i oczekując na rozpatrzen
Aneta Masik Prawnik Aasa Polska
ie wniosku. Następnie otrzymywali wiadomość o konieczności spełnienia dodatkowych wymogów zabezpieczających spłatę uzyskanej kwoty (np. zastaw, poręczenie, weksel). Klienci z reguły nie byli w stanie spełnić takich wymogów (w innym przypadku uzyskaliby zgodę na kredyt, czy pożyczkę w innych instytucjach finansowych) i otrzymywali odmowę przyznania pożyczki, tracąc zarazem uiszczoną wcześniej opłatę przygotowawczą, która mogła stanowić nawet 5 % kwoty o którą wnioskowali.
Na zakończenie omawianego wątku warto podkreślić, iż działalność w formie systemu konsorcyjnego jest przedsięwzięciem szczególnie szkodliwym społecznie, naruszającym zaufanie klientów do wszystkich podmiotów branży finansowej oraz kwestionującym jej renomę. Z tej przyczyny wszelkie podmioty działające na rynku usług finansowych powinny wspólnie zwalczać tego rodzaju nieuczciwe praktyki, aby nie utracić zaufania klientów branży finansowej oraz dążąc do eliminacji anomalii jakie wiążą się z prowadzeniem działalności w formie systemu argentyńskiego.
—————————————————————————————————————————————–
[1] Por. K. Frąckowiak (w:) M. Królikowska-Olczak (red.), B. Pachuca-Smulska(red.), Ochrona konsumenta
w prawie polskim i Unii Europejskiej, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2013, s.280-281
[2]Zob. Fachowiec w Radzie, Życie Warszawy z 17.04.2004r., dostęp: http://www.zw.com.pl/artykul/172096.html
[3] Zob. K. Jaworska, 7 największych afer finansowych, Puls biznesu z 19.05.2010r., dostęp: http://www.pb.pl/2098072,56832,7-najwiekszych-afer-finansowych-iii-rp#
[4] Por. K. Frąckowiak (w:) M. Królikowska- Olczak (red.), B. Pachuca-Smulska (red.), Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2013, s.284
[5] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/29/WE z 11.05.2005 r. dotycząca nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady, ( Dz. Urz. UE L 149 z 11.06.2005, s.22-29)
[6] Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ( Dz.U.1993 nr 47, poz.211)
[7] Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. 2007 nr 171 poz. 1206)
[8] Por. K. Frąckowiak (w:) M. Królikowska-Olczak (red.), B. Pachuca-Smulska (red.), Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s.281
[9] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93)
[10] Ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010, nr 7, poz. 44)
[11] Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. 2001 nr 126 poz. 715)
[12] Ustawa z dnia 20 lipca 2001 o kredycie konsumenckim (Dz.U 2001 nr 100 poz. 1081)
